Boeken / Fictie

Alles weg, god weet waarheen

recensie: Andrea Molesini (vert. Marieke van Laake) - Niet alle smeerlappen komen uit Wenen

Voor het eerst is een boek van de bekroonde Italiaanse auteur Andrea Molesini in het Nederlands vertaald: Niet alle smeerlappen komen uit Wenen, een imposante roman gesitueerd aan het Italiaanse Eerste Wereldoorlogfront.

Het begin van Niet alle smeerlappen komen uit Wenen, waarmee Molesini één van de belangrijkste Italiaanse literatuurprijzen won, begint merkwaardig: ‘Grootmoeders Derde Verloofde had te grote voeten om als intelligent beschouwd te worden.’ Kort daarna introduceert Paolo, de jonge hoofdpersoon in deze roman, zijn grootvader Guglielmo, die zelf ‘prat ging op meerdere minnaressen’ en over zijn rivaal slechts als ‘die man’ spreekt.

Andere inwoners van villa Spada zijn een tante, de gewiekste verleider donna Maria, Renato de bewaker, en moeder en dochter Teresa en Loretta, de bedienden. Een bonte stoet personages, die in het begin van het verhaal gevangen kunnen worden met behulp van stereotypen. Bijna driehonderd pagina’s later kan dat niet meer: de romanwereld is door elkaar gehusseld, en iedereen heeft keuzes gemaakt.

Oorlogsverzet

Wat is er gebeurd? De Eerste Wereldoorlog is ‘gebeurd’, zou je kunnen zeggen. Niet alle smeerlappen komen uit Wenen speelt zich af in 1917–8, en de villa van de adellijke Spada’s staat middenin het oorlogsgebied. Hun grote huis valt in handen van eerst de Duitsers en vervolgens Oostenrijk-Hongaarse troepen, die er officieren inkwartieren.

Tegelijkertijd werkt de familie samen met het verzet. Vooral Renato heeft hier een hand in, maar hij betrekt Paolo bij zijn activiteiten. Ze moeten Brian, een Britse piloot, helpen. Al snel werkt de familie de Duitstalige bezetters tegen door met beddengoed en luiken informatie over troepenbewegingen door te geven aan een Brits vliegtuig met herkenbaar een ijsvogel op de romp.

Dat moet natuurlijk een keer fout gaan, en dat gebeurt ook. De familie is al vaak gewaarschuwd dat het helpen van de vijand bestraft zal worden, maar gaat er toch mee door; verzet! Deze verhaallijn heeft veel weg van een spannend jongensavontuur, maar Paolo geeft er wel degelijk blijk van dat hij beseft hoe gevaarlijk de situatie is waarin hij en zijn familie verkeren. Ook andere verhaallijnen, over romantische liefde en liefde voor familie, geven diepte aan Niet alle smeerlappen komen uit Wenen.

Absoluut onheil

Niet alle smeerlappen komen uit Wenen, sommigen komen uit het niets, zoals de ratten in de villa van de Spada’s. Daardoor wordt de strijd die zij voeren een dubbele: tegen de indringers van buitenaf, de vreemd sprekende soldaten, en tegen de indringers van binnenuit, het ongedierte. Tezamen nemen zij bijna het hele huis over, op enkele persoonlijke vertrekken van de bewoners na. Grootvader Guglielmo’s schrijfkamer is zo’n plek, en de zolder waar hij en Paolo slapen.

Het grootste onheil heeft echter op die twee plekken plaats. De buitenwereld kan niet uit die twee ruimtes gehouden worden en op den duur zal zij daar inbreken. Grootvader schrijft een roman, die hij maar niet afkrijgt, en als hij er op den duur van af moet zien, is het moeilijk dat anders te lezen dan een overgave van de klassieke Europese beschaving. De schrijfkamer dient geen doel meer, wordt beroofd van zijn doel. Een lege kamer blijft over.

Een oorlog valt niet buiten de deur te houden. Men kan zich er niet van afzonderen of zich aan het geweld onttrekken. Uiteindelijk sijpelt de oorlog in alles binnen. Villa Spada blijft lang een redelijk toonbeeld van orde en netheid, in tegenstelling tot het dorp, dat steeds verder in puin ligt en waar het naar allerlei onfrisse geuren riekt. Paolo weet wat er op spel staat wanneer hij kijkt naar een gefusilleerde deserteur:

Uit zo’n klein gat, dacht ik, was een heel leven weggestroomd: de zorgen van de ouders, het ruziën met broertjes en zusjes, de huisdieren, de eerste liefdesnacht, de eerste keer dat hij als klein kind ‘ik’ had gezegd. Alles weg, god weet waarheen, voor altijd.

De oorlog is absoluut, weet Paolo: hoe klein een kogelwond ook mag zijn, op de juiste plaats in het lichaam is de schade onoverkomelijk. Iemands hele zijn en wezen, iemands hele ‘ik’, verdwijnt.

Indrukwekkende roman

Met Niet alle smeerlappen komen uit Wenen heeft Andrea Molesini een indrukwekkende roman geschreven. Eentje van deze tijd, ook: de grenzen tussen goed en fout, aanwezig en afwezig, handelend en niet-handelend, vervagen. Molesini’s personages ontwikkelen zich door de gebeurtenissen waar zij aan worden blootgesteld zonder dat dit geforceerd aanvoelt. En uiteindelijk is het ook een roman waar je over blijft nadenken.