Een betere blik op Hella S. Haasse

Hella S. Haasse (1918–2011)  had er een hekel aan ‘die schrijvende mevrouw’ of  ‘the grand old lady van de Nederlandse literatuur’ genoemd te worden. ‘Ze kennen me niet echt,’ verzuchtte zij daarover. De mal waarin zij gedrukt werd, bijvoorbeeld door haar ogenschijnlijk goede contact met prinses Beatrix, kwam niet overeen met wie zij werkelijk was. Zo vond ze haar eigen werk, wanneer ze het teruglas, dikwijls ‘helemaal niet gek’. Wie Haasse daadwerkelijk was, ging schuil achter spiegelbeeld en schaduwspel.

Margot Dijkgraaf, onder meer literatuurcritica voor NRC Handelsblad en directeur van SPUI25, raakte al vroeg gefascineerd door een van Haasses eerste romans, De verborgen bron. Het was het begin van haar omgang met de schrijfster, die zich na een paar voorzichtige ontmoetingen vanaf 2004 ontwikkelde tot een vriendschap. Spiegelbeeld en schaduwspel is het boek dat zij, tweeënhalf jaar na Haasses dood, geschreven heeft over het oeuvre van haar vriendin.

Gesprekken als troefkaart
Spiegelbeeld en schaduwspel is een belangrijk boek voor alle liefhebbers van Hella S. Haasse. Al eerder verschenen er boeken over haar werk, bijvoorbeeld Draden trekken door het labyrint van Aleid Truijens en Retour Grenoble van Anthony Mertens. (Truijens’ biografie van de schrijfster staat voorlopig aangekondigd voor 2018.) Maar Dijkgraaf heeft een troefkaart in handen: de gesprekken die zij gevoerd heeft met Haasse.

Zodoende kan zij een extra laag aan haar boek toevoegen. Ze bespreekt Haasses leven en werk aan de hand van vijf thema’s: Indië, ontheemding, geschiedschrijving, vrouwelijkheid en engagement. Het zijn de klassieke invalshoeken, maar Dijkgraaf maakt er meer van. Bij haar is ‘Indië’ niet alleen Haasses jeugd, een verloren paradijs; ze toont overtuigend aan hoe opgroeien in en verdreven worden uit Indië Haasse’s schrijverschap gemaakt en getoonzet heeft.

Het korte vijfde deel van Spiegelbeeld en schaduwspel, over engagement, is een mooi voorbeeld waarbij Haasses stem veel verduidelijkt. Ze was geen geëngageerd schrijver zoals doorgaans gedacht wordt: ze hield zich niet openlijk bezig met maatschappelijke onderwerpen, sprak zich niet uit over allerhande zaken. Veelzeggend is dat Haasse slechts lid was van drie letterkundige verenigingen. Hierover vertelde Haasse Dijkgraaf in 2006 het volgende:

Een schrijver is toch geen goeroe omdat hij toevallig in staat is de dingen goed onder woorden te brengen? Een schrijver die denkt dat hij andere mensen moet vertellen wat er aan de hand is, hoe ze iets moeten verwerken, is dom en arrogant, vond ze. Ook hij/zij is een gewoon mens en moet zich bescheiden opstellen.

Jeugdtrauma
Dijkgraaf bespreekt niet alleen Haasses oeuvre, ze laat ook een beetje licht schijnen op Haasses leven – de context waarin zij schreef. Haar familiegeschiedenis is gecompliceerd, met opvallend veel halfbroers en –zusters. Ook heeft Dijkgraaf aandacht voor de twee keren dat de jonge Hella van Indië naar Nederland verhuist; vooral de eerste keer – ze was toen zes jaar oud – moet moeilijk zijn geweest. Hier ligt, zo suggereert Dijkgraaf, een trauma dat een levenslang gevoel van onveiligheid moet hebben gecreëerd.

Deze onveiligheid sijpelt door in haar literatuur: huwelijken zijn bijna nooit gelukkig, huizen geen veilige oorden. Haasse was een buitenstaander, een Indische in Nederland, maar niet zo erkend; een liefhebber van mythologie en de klassieken in een tijd waarin die terrein verloren. Een humaniste, noemt Dijkgraaf Haasse, die in haar literatuur vocht voor de waarden die haar zo dierbaar waren.

Om dit soort inzichten mag Spiegelbeeld en schaduwspel geroemd worden. Margot Dijkgraaf heeft het zichzelf niet gemakkelijk gemaakt met dit boek. Aan de ene kant is zij beschouwer en critica, aan de andere vriendin en portrettiste. Haar boek is voorzichtige biografie, literaire kritiek en persoonlijk verslag ineen. Maar ze is er in geslaagd haar vriendin een boek te geven dat zij verdient. Ze heeft de sluiers opgelicht.