Van minder naar meer

Het Nieuwe Instituut, in 2013 ontstaan uit het Nederlands Architectuurinstituut en een drietal instellingen voor kunst, vormgeving en e-cultuur, vormt zelf het beste bewijs van hoe in tijden van crisis de motor der vernieuwing hoge toeren draait. De opgelegde fusie heeft een instituut opgeleverd dat blijk geeft van een nieuw elan en met creatieve plannen de al dan niet onzekere toekomst te lijf gaat.

In de grote tentoonstellingsruimte heeft gastcurator Jan Boelen (artistiek directeur van Z33, huis voor actuele kunst in Hasselt) een enerverende collectie bijeengebracht. Op grote, aan het hoge plafond hangende tafeloppervlakten zijn vijftien ontwerpstrategieën – zoals ‘recycle’, ‘multi-use’ of ‘substitute’ – vertegenwoordigd. Deze thema’s bestaan uit een bonte verzameling objecten die, ieder op een unieke wijze, invulling geven aan het begrip Designing Scarcity. Er kan onbeperkt ‘gescrold’ worden tussen tekeningen, modellen, monsters, films of slechts een vage omschrijving van een idee.

Distributiebonnen

Schaarste is in alles om ons heen. Onze verworvenheden, onze levensadem, ons voortbestaan, alles wordt uiteindelijk bepaald door de vraag: is er genoeg, zal er voldoende blijven en hoe kunnen we dat wat we hebben vermeerderen, vergroten of verlengen? Op simpele wijze wordt dit indringend getoond aan het begin van de tentoonstelling: distributiebonnen uit WOII. Als er te weinig voor velen is, dient er met ferme hand gedeeld te worden. Onder ditzelfde thema ‘divide’ valt ook de duplexwoning die Gerrit Rietveld in 1948 ontwierp. Bewoners kunnen zelf een vastgestelde woonoppervlakte onderverdelen in de gewenste ruimtes.

Op de tafel ‘substitute’ wordt een indrukwekkend project van kunstenaar Joost Conijn getoond. Hij reisde met een geheel van hout gemaakte, houtgestookte auto door Oost-Europa en probeerde onderweg, door spontaan contact te leggen met de lokale bevolking, zijn brandstofvoorziening op peil te houden. Ook is hier de Insect Farm van Atelier Van Lieshout te zien: een alternatief toekomstscenario van boerderijen waarin insecten als voedzame en kostenefficiënte voedselbron dienen.

Do it yourself

De afdeling ‘multi-use’ wordt onder anderen ingevuld met het inventieve design van een rechthoekig bierflesje voor Heineken. In 1963 ontwierp ontwerper John Habraken de zogenaamde World Bottle (WOBO) met het idee de lege bierfles te hergebruiken als bouwsteen voor eenvoudige seriewoningen. Een lumineus ontwerpproject dat in vergevorderd stadium alsnog door de bierbrouwer werd afgeblazen omdat het nadelig zou zijn voor het imago van het merk: mensen aanzetten tot overmatig drankgebruik om te kunnen bouwen.

Onder de noemer ‘inform’ worden de kratmeubels van Gerrit Rietveld (1934) naast de do it yourself (DIY) meubels van Enzo Mari (1974) geplaatst. De ontwerpers zien zichzelf – in tijden van crisis – als bedenker van een eenvoudig concept en vervolgens als aangever van de benodigde tools waarmee de gebruiker aan de slag kan. Het hedendaagse project OpenStructures van Thomas Lommée gaat nog een stap verder: hij ontwerpt een modulair constructiesysteem dat door iedere gebruiker naar eigen believen ingevuld kan worden. Zonder voorbeelden worden willekeurige ontwerpen geëntameerd en door anderen aangevuld of vervolmaakt.

Nylonkousen

Tussen de vele objecten die voor een groot deel uit het archief van Het Nieuwe Instituut afkomstig zijn, staan her en der ontwerpen van masterstudenten van de Design Academy Eindhoven. Met een visionaire blik hebben zij het begrip schaarste als vertrekpunt genomen om concepten voor de toekomst te bedenken. Hongjie Yang komt met een kunstmatig geconstrueerd gewas dat, als het eenmaal zover is met de opwarming van de aarde, zonder problemen op de Noordpool verbouwd kan worden.

Designing Scarcity betekent niet dat we uitsluitend te maken hebben met ‘ontworpen’ producten. Het zijn juist de eenvoudige vondsten, de inventiviteit van het menselijk brein die een bepaalde mindset weet te doorbreken en met uitzonderlijke antwoorden komt. Zoals de architect Dudok die in 1918, als papier zeer schaars is, zijn ontwerpen maakt op de lege bladzijden van de minder populaire Strauss-partituren van zijn musicerende vrouw. Of de dames die in WOII, bij gebrek aan echte nylonkousen, met een slimme constructie een kaarsrechte zwarte naad op hun gebruinde kuiten weten te tekenen.

De horizontale opstelling in de open ruimte maakt van Designing Scarcity een zeer toegankelijke beleving. De invulling is soms wat mager maar als geheel is er veel te zien met een minimum aan leeswerk. En ja, het is tegelijk een enigszins opbeurende ervaring: wat er ook gebeurt met deze wereld, voor ieder probleem wordt vroeg of laat – duurzaam of tijdelijk – een sublieme oplossing bedacht.