Niet zwart en niet wit

Literaire non-fictie lijkt een heel duidelijke benaming, maar er zijn verschillende soorten. Je hebt de romans van Per Olov Enquist, die op zakelijke toon vertellen over waargebeurde gebeurtenissen en daarin ook dialogen monteren. Annejet van der Zijl pakt het anders aan. In Sonny Boy, en eerder ook in Anna, de biografie van Annie M. G. Schmidt, smeedt ze bronnen naadloos aaneen door vrijelijk te interpreteren. Het resultaat is een roman waarin de hoofdpersonen met een zekere distantie betracht worden, of, als je het omdraait, een biografie waarin de controleerbaarheid minder belangrijk is dan een goed lopend verhaal.

~

Schandaal

Sonny Boy is de bijnaam van Waldy, de zoon van Rika van der Lans en Waldemar Nods, en hoewel het boek zijn naam draagt, gaat het verhaal over Waldy’s ouders. Zij hebben namelijk een bijzonder leven geleid. Rika is bijna veertig als ze de zeventienjarige Waldemar ontmoet en ze verliefd op hem wordt. Nu is dat al opzienbarend en schandalig in de jaren twintig, maar er komt nog bij dat Rika vier kinderen heeft en bij haar man is weggelopen, en dat Waldemar een neger is. Schande alom, helemaal als Rika ook nog eens een kind van haar zwarte minnaar krijgt: Waldy, Sonny Boy.

Het eerste deel van het boek gaat over hoe Rika probeert haar familie, haar ex-man en haar ontnomen kinderen probeert te verzoenen met haar eigen keuzes. Het pension van Rika en Waldy floreert, ondanks de crisistijd, maar haar persoonlijke beslommeringen staan in schril contrast met de feestelijke sfeer in huize Nods-Van der Lans. Maar wanneer de oorlog uitbreekt, komen Rika en Waldy voor andere problemen te staan: bij het verbergen van onderduikers worden ze verraden en begint een lange weg van gevangenis naar kamp naar kamp, steeds verder van huis en steeds verder van elkaar.

Klein

Sonny Boy is een schitterend verhaal. Het is een klein verhaal, over onbekende mensen. Het is niet opzienbarend omdat Rika en Waldemar grootse dingen deden of meemaakten, maar het is opzienbarend omdat het een verhaal is van twee kleine mensen die tegen de grote stroom in zwemmen. Van der Zijl heeft dat menselijke en herkenbare verhaal gelukkig ook ‘klein’ gehouden: Rika en Waldemar, maar vooral Rika, spelen de hoofdrol. Af en toe, vooral wanneer Van der Zijl de oorlogsjaren beschrijft, wordt wat al te veel ruimte gegeven aan de karakterbeschrijvingen van verzetsmensen die een marginale rol spelen, maar dat gebeurt gelukkig niet te veel. De basis voor Sonny Boy is kleurrijk genoeg.

Zwart en wit

Als je één ding onthoudt van Sonny Boy, is het uiteindelijk wel dat de scheidslijnen tussen zwart en wit, goed en kwaad, zeden en zonde, helemaal niet zo duidelijk te trekken waren in de jaren twintig en dertig. En dat verbaast, vooral omdat Rika en Waldemar leefden in een tijd die wij nu zien als streng, moralistisch en burgerlijk. Discriminatie lijkt bijvoorbeeld helemaal niet zo’n heet hangijzer als nu. De nazi’s joegen vele malen feller op joden dan op zwarten en de manier waarop Waldemar bejegend werd, was veel meer geworteld in fascinatie en verbazing dan in angst of afkeer.

Annejet van der Zijl begint haar boek met op het schutblad een citaat van de historicus Sebastian Haffner: “Wie iets van een bepaalde tijd wil begrijpen, moet biografieën lezen, en dan niet die van staatslieden, maar de in aantal veel te schaarse biografieën van onbekende burgers.” Het is een citaat dat goed bij Sonny Boy past, maar toch ook niet helemaal. Aan het einde van het boek ken je in de eerste plaats twee mensen. Zij zijn het belangrijkst. Hun tijd en een interpretatie van hun tijd zijn ondergeschikt aan het opmerkelijke verhaal van Rika en Waldemar. Natuurlijk bepalen historische factoren hun leven, maar in enig andere tijd en in enig ander land zou hun geschiedenis net zo prachtig zijn. Het verhaal van de ouders van Sonny Boy is tijdloos.