Azuur en lazuli
“In een speciaal daarvoor gereserveerd hok tussen twee hersenkwabjes bewaar ik mijn volgende vijf romans”, vertelde Henk van Woerden na de publicatie van zijn nieuwste roman, Ultramarijn. Het liep anders, want hij kwam te overlijden nog voor hij een van die ideeën ten uitvoer had kunnen brengen. Dat maakt Ultramarijn tot het sluitstuk van het oeuvre van Van Woerden.
Ultramarijn neemt ons mee naar het gebied rondom de Middellandse Zee, waar Joakim en zijn halfzus Aysel leven. Wanneer Aysel en Joakim uit elkaar gehaald worden, vertrekt Aysel naar Duitsland om er een eethuisje te beginnen. Ze leert er een man kennen en krijgt een dochter, Özlem. Joakim blijft achter in zijn thuisland, maar mist zijn zus. Hij legt zich toe op het leren bespelen van de luit. Het gemis blijft. Vijfenveertig jaar beslaat het boek, jaren uit het leven van Joakim, Aysel en Özlem, waaruit drie periodes verteld worden.
Blauw
Ultramarijn werd, en wordt, gewonnen uit de halfedelsteen lapis lazuli. In Italië stond de kleur bekend als Azurro Oltramarino, ‘het azuur van over zee’. Kleur kent geen barrières.
 |
| Lapis Lazuli |
Beter dan Van Woerden zelf vertelt in zijn nawoord, kan de roman niet worden weergegeven. In het ene titelwoord, ultramarijn, ligt het hele verhaal besloten. Van Woerden heeft het relaas opgetekend dat hij zag in het diepe blauw, terwijl hij tegelijkertijd opmerkt dat “de volledige geschiedenis van blauw nog beschreven moet worden”. Evenals de kleurstof maakt een deel van zijn personages de tocht tussen Azië en Europa, maar zij zijn mensen, zodat ze, in tegenstelling tot kleuren, wel barrières ondervinden. Van Woerden heeft zelf in verschillende landen gewoond, waaronder Afrika en Griekenland. In die landen heeft de schrijver de magie van verschillende culturen ervaren, die hij nu in zijn roman verwerkt en de lezer meegeeft. In de reizen die in Ultramarijn worden gemaakt, blijkt zijn voorliefde voor niet-Europese culturen; Aysel lijkt misplaatst in het ruwe Duitsland, kwijnt er verder en verder weg. Wanneer haar dochter de reis in omgekeerde richting aflegt, bloeit Özlem juist op.
Nuances
Ultramarijn is in staat melancholie en weemoed op te roepen door het genuanceerde woordgebruik. Dat wordt alleen al duidelijk in de tinten blauw die de revue passeren, maar ook in de vele verwijzingen naar Joakims muziek, zoals wanneer zijn leermeester hem onderwijst over het luitspel:
~
Voor alles is er stilte. Tegenover stilte staat algemene herrie. Maar herrie houdt geen toonhoogte. Klank wel, een klank heeft een nauwkeurige positie. Eén bepaalde toon is de andere niet. Tonen verschillen van elkaar, zoals de geuren van bloemen van elkaar verschillen.
Wanneer Joachim de luit bespeelt, wordt steeds opnieuw verwezen naar de makam, een manier van spelen die bekend staat om zijn melodische rijkdom en de ritmische schakeringen. De makam in de luitmuziek is zoals Ultramarijn is: rijk en genuanceerd.
Verlangen
Boven alles, echter, is Ultramarijn een verhaal van verlangen. Verlangen naar een thuis, verlangen naar liefde, verlangen naar lust, verlangen naar de toekomst, verlangen naar het verleden, dat terugkomt in de betekenis van de naam van Özlem, Aysels dochter. Bij dat traag voortkabbelende verlangen past eveneens het blauw dat een lijn door het verhaal vormt, want blauw is de kleur van hoop en rust. De rustige stijl weet Van Woerden het grootste deel van het verhaal vast te houden, vreemd genoeg met korte, heldere zinnen, in plaats van met lange beschrijvingen die vaak worden gebruikt om rust te brengen.
Het is spijtig dat de ideeënwereld van zijn schrijver met deze roman ten einde is gekomen.
