Studies van de mens als ding

Drie zwarte mannen zitten in crèmekleurige showbizzpakken in een ruimte te wachten. De glans van hun pakken contrasteert met het flikkerende licht in de ruimte en de slechte staat van de 35mm-film waarop zij zijn vastgelegd. Met de film De Storm (2006) opent de solotentoonstelling Michaël Borremans – “Veldwerk” van de Belgische kunstenaar Michaël Borremans (1963) in de Appel, waarin het onbekende cinematografische werk van de kunstenaar te zien is. Borremans toont zich een detaillist die ruimte laat voor de verbeelding.

Weight, framed 15″ lcd screen, dvd (3:4) – 9’44” (continuous loop) – VGA35,5 x 27,5 x 4,0 cm

Bij binnenkomst springt de 16mm-film Weight (2007) in het oog, waarin een jong meisje vanaf kniehoogte in beeld wordt gebracht. Met haar plooirokje als sokkel staat zij op een draaiende schijf. De details van haar strak ingevlochten haar, haar gebreide wollen truitje en haar gesteven rokje zijn met rustige camerabewegingen in beeld gebracht. Alleen door haar kleine oogbewegingen is zij als levend wezen van een sculptuur te onderscheiden. De verwantschap met de verfijnde schilderijen van de Vlaamse primitieven is groot. Zo ook in de 16mm-film The Traveller (2007) in een volgende zaal. Als in een 15e-eeuws portret is een man met muts afgebeeld, in een projectie die tevens de aandacht op zichzelf vestigt door veranderend licht en de kleine vuiltjes in het beeld. Het werk gaat daardoor niet alleen om de man, maar ook om zijn beeltenis.

Film van een schilderij van mens als sculptuur

Aan de film The Field zijn daadwerkelijk twee schilderijen van Borremans vooraf gegaan, zo lezen we in de zaalbrochure van de tentoonstelling. Hierop schilderde hij respectievelijk één en vier vrouwen als sculpturen. Zo maakte hij dus een film van een schilderij van een mens als sculptuur, zo lijkt het haast. Een interessant gegeven, zeker gezien het feit dat de Michiel Borremans zich in eerste plaats als schilder en tekenaar ontwikkelde. Vanaf het midden van de jaren negentig maakte hij geheimzinnige verleidelijke schilderijen en tekeningen met onheilspellende afbeeldingen. De Appel heeft er in Veldwerk voor gekozen om zijn tot nu toe onbekende film- en videowerk te tonen, waaraan hij de afgelopen jaren in stilte werkte. Een bijzondere primeur. Dat Borremans’ tekeningen en schilderijen, voor velen wellicht eveneens niet bekend, nauwelijks getoond worden is jammer. Met alleen films en video’s blijft de kennismaking met Borremans toch wat onvolledig.

Mens als bewegend ding

Het werk The German (2005) is in de context van Borremans’ oeuvre getoond. The German is een miniatuuruitvoering van een bioscoopzaal mét publiek die als maquette aan de muur hangt. In de ‘bioscoop’ zien we een kleine projectie van een man die onduidelijke handbewegingen maakt. Het lijken spreekgebaren, maar de tekst ontbreekt en de bewegingen zijn hiervoor te precies. Naast dit kleine werk hangt een schilderij waarop we dezelfde man terugzien, dit keer zonder publiek. Op de tekeningen in de vitrines daarnaast zien we zijn de handbewegingen aangeduid met markeringen in de vorm van rode stippen, alsof de route van de bewegingen is uitgezet. De werken zijn in hun uitvoering het toppunt van verfijning, zonder dat de esthetiek voorop staat. Borremans voert een studie uit naar het gechoreografeerde gedrag van de anonieme man met de naam ‘The German’. Hij behandelt zijn onderwerp ‘de Duitser’, een titel met hoge associatieve waarde, als een fenomeen dat bestudeerd kan worden. Niet voor niets hebben de personen in zijn werken geen namen. Zij zijn niet weergegeven als portret of als personage in een verhaal. Borremans presenteert de mens als ‘bewegend ding’.

The Feeding, 35 mm film transferred to dvd (16:9) – 4’50” (continuous loop) – colour: VGA2006 Courtesy Zeno X Gallery

Schilderkunst als toolkit

Eenzelfde studie naar gebaren en rituelen is terug te zien in de werken The Feeding (2006) en Add and remove (2007). De drie eerder genoemde zwarte mannen zien we in The Feeding bezig met een ritueel dat bestaat uit niet te duiden handbewegingen tussen verschillende horizontale lagen. Alle aandacht gaat uit naar de schoonheid van abstracte bewegingen en de bijzondere stofuitdrukking van de materialen. Ook in Add and remove speelt Borremans met dwangmatig uitgevoerde handelingen. De camera focust op de onbestemde bezigheid van een meisje, maar kiest ook ongebruikelijke zichthoeken zoals de haar rug of kruin. Ook voor zijn films en video’s lijkt hij zich te bedienen van de toolkit van de schilderkunst, waarmee Borremans vanuit zijn achtergrond zo vertrouwd is. Elementen als stofuitdrukking, licht en ‘schilderoppervlak’ vormen belangrijke elementen in zijn werk.

Goochelen met media

Schilderachtige films, tekeningen als objecten in vitrines, sculpturale filmbeelden, Michaël Borremans goochelt met verschillende media. De afgebeelde mensen zijn esthetische middelen, eerder een aanleiding dan het onderwerp. Zelfs ons getrainde mediaoog kan in zijn werk geen ‘werkelijkheid’ onderscheiden, simpelweg omdat Borremans’ realiteit bestaat uit verwijzingen naar andere media en verbanden die de beschouwer legt. De beladen titels als The Storm en The Feeding versterken met hun associatieve kracht dit spel met de betekenis. Zo zet Borremans zowel de modernistische zuiverheid als de gemedialiseerde samenleving op ironische wijze een hak. Het is jammer dat de Appel zo’n uitgesproken keuze heeft gemaakt voor Borremans film- en videowerk, terwijl deze onderdeel uitmaken van een uitgesproken interdisciplinair oeuvre. Ondanks deze beperkende keuze voor film en video is de tentoonstelling in de Appel, de eerste solotentoonstelling van Michaël Borremans in Nederland, een fascinerende kennismaking met zijn werk.