Cuba! Een kleurrijke zoektocht naar identiteit

Osvaldo Sales, ‘Sigaar’, 1967

Het zwaartepunt van de expositie ligt bij de schilderkunst, verder is er veel aandacht voor fotografie, maar ook zijn er verschillende video’s, grafiek en installaties te zien. Zeer bijzonder en typerend zijn de posters uit de jaren zestig en zeventig. Sinds het bestaan zijn ze internationaal vermaard om hun grafische kwaliteiten. De kracht van de posters lag de heldere en sterke politieke boodschap; ingegeven door een vormentaal die voort kwam uit het noodgedwongen gebruik van minimale middelen door een gebrek aan technische middelen. De composities zijn kleurrijk en eenvoudig, de stijlmiddelen doen denken aan die van de Pop Art, maar de boodschap is geheel anders. In Cuba zou gesproken kunnen worden van een politiek-sociale Pop Artstijl.

Keerpunten Cubaanse geschiedenis

Alberto Korda, ‘David en Goliath’, 1959

In de expositie komen verschillende keerpunten van de moderne Cubaanse geschiedenis aan bod. Zo zijn er oude foto’s uit de tijd van de onafhankelijkheidsoorlogen van eind negentiende eeuw, maar ook foto’s uit de veertiger jaren waarin de maffioso en jetset uit Amerika zich in het bruisende nachtleven van Havana begeven. De foto’s tonen de clichés waar men in die tijd naar op zoek was, terwijl de bevolking armoede leed. Tijdens de revolutie van Fidel Castro en Che Guevara speelt fotografie een dienende rol. Het moest de glorie van de revolutie bevestigen. Het leverde legendarische foto’s op van bijvoorbeeld Alberto Korda (1928-2001), zoals David en Goliath (1959) met David (Fidel) uitdagend staande tegenover de grote Goliath (de V.S. in de hoedanigheid van Abraham Lincoln). Toch zijn deze revolutiefoto’s misschien wel het minst interessant van de expositie. Ze zijn deels bekend, hebben maar één boodschap en het betreft herdrukken. Wel geven ze een levendig tijdsbeeld. De oudere en onbekende foto’s van het Cuba van voor Castro tonen vaak een meer veelzijdig beeld.

Zoeken naar identiteit

Amelia Pelaez, ‘Vissen’, 1943

Het eiland riep de onafhankelijkheid uit in 1868, de kunst toont sindsdien een rijke culturele achtergrond. Er zijn inheemse, Europese maar vooral Afro-Cubaanse invloeden in te ontwaren. Cuba vormde in de negentiende eeuw een van de belangrijkste culturele centra van Latijns-Amerika. Al in 1818 verschenen de eerste kunstopleidingen, naar Europees voorbeeld. Hierdoor zijn de vroege schilderijen dan ook in klassieke stijl, maar nadien oefenen typische stromingen als de romantiek of impressionisme hun invloed uit. Vanaf het begin zoekt men een eigen identiteit als jonge natie. De expositie toont deze zoektocht tot en met de hedendaagse kunst.

In de veertiger jaren verwerkten kunstenaars typisch architecturale elementen uit Havana, die daardoor het Cubaanse zelfbewustzijn moesten bevestigen. Amelia Peláez verwerkte bijvoorbeeld in haar stilleven Vissen (1943) de karakteristieke balkons in Havana.

Cuba collectiva, 1967 (o.a. Wifredo Lam)

In de loop der tijd zijn er vaak Cubaanse kunstenaars naar Europa en Amerika gereisd en hebben daar gewerkt of gestudeerd. De belangrijkste is Wilfredo Lam. Hij kwam in Parijs in contact met Picasso en Andre Bréton. Lam verwerkte het kubisme en surrealisme tot een geheel eigen stijl en inspireerde vele kunstenaars uit Cuba na hem. Topstuk van de expositie is een kleurrijk, expressief en monumentaal schilderij uit 1967. Vele internationale kunstenaars, onder wie Corneille, hebben in één nacht aan de muurschildering Cuba colectiva samengewerkt! Het schilderij was Lams idee, de teksten en beelden vormen een vrolijke ode aan de revolutie. 

Abstractie niet verboden
In de jaren tachtig ontwikkelde zich de conceptuele kunst, kunstenaars werden kritischer en streven naar een vrije kunst. Op de expositie zelf is er betrekkelijk weinig van dit kritische werk aanwezig. Opvallend is dat de tentoonstelling maar één abstract werk toont. Dit komt echter niet, zoals allicht verwacht, door het communistische regime zoals in de Sovjet-Unie, China en Noord-Korea, waar kunstenaars verplicht waren realistisch te werken. Castro stond namelijk abstracte kunst toe. De tentoonstellingsmakers lijken voor de figuratie te hebben gekozen om zodoende beter het historische verhaal te kunnen vertellen. Helaas wordt er in de catalogus ook nauwelijks stil gestaan bij de abstracte kunst. Ten onrechte wordt nu het beeld geschapen dat men in Cuba de abstracte kunst aan zich voorbij heeft laten gaan.

Deze unieke en diverse tentoonstelling is zeer de moeite waard voor iedereen en gunt een interessante blik op hoe kunstenaars vanaf 1868 vorm hebben proberen te geven aan de ontwikkeling van Cuba. Het is makkelijk om kritiek te hebben op het niet aanwezig zijn van meer dissidente kunstenaars op deze expositie en te roepen om meer expliciete anti-Castro kunst. Het Groninger Museum biedt echter voldoende kansen hierover na te denken en heeft naast de tentoonstelling een speciaal Cubaprogramma samengesteld met onder andere lezingen en films die wel degelijk terecht kritische vragen stellen over het regime.