Kunst / Expo binnenland

Op zoek naar het Utrechtse draakje

recensie: Beeldschone boeken. De Middeleeuwen in goud en inkt

Verbroederd staan een paar mensen dicht naast elkaar met hun neus op de glazen vitrine. Ze zijn op zoek naar het ‘Utrechtse draakje’ dat verstopt zit in het kapitaal links boven aan de pagina van een handgeschreven boek uit omstreeks 1400.

Utrechts draakje uit Alain de Lille, Significationes diversorum verborum S. Scriptirea, Utrecht, ca. 1470-1480 (Universiteitsbibliotheek Utrecht)

Utrechts draakje uit Alain de Lille, Significationes diversorum verborum S. Scriptirea, Utrecht, ca. 1470-1480 (Universiteitsbibliotheek Utrecht)

Handgeschreven boeken uit het bisdom Utrecht zijn te herkennen aan het draakje dat met rode of zwarte pen is getekend in de kapitalen. Dit is een van de wetenswaardigheden uit de tentoonstelling over de Utrechtse manuscripten uit de Middeleeuwen die momenteel in het Catharijneconvent te zien is. 120 manuscripten en vroeg gedrukte boeken laten de rijke Utrechtse boekproductie van circa 1000 tot uit de Middeleeuwen zien. In vier thema’s krijg je een beeld van het productieproces, de gevoeligheid van het perkament voor vet, water en licht en maak je kennis met het Utrechtse handschrift.

Handleiding
De getoonde pagina’s van de boeken zelf geven ook veel informatie. Een voorbeeld is de Libris Pontificalis uit Utrecht, geschreven door Meester Catharina van Kleef (1440-1460). Deze pontificalis was bestemd voor de bisschop of diens plaatsvervanger. In het boek zijn beschrijvingen opgenomen van teksten en handelingen die horen bij de mis. Links en rechts in de kantlijn staan illustraties die de handelingen verbeelden, zoals een afbeelding van een handschoen en een afbeelding waarop een hostie wordt gegeven aan een kerkganger. Deze rijke illustraties zijn een lust voor het oog.

Getijden- en gebedenboek, omgeving Meester Catharina von Kleef, Utrecht, ca. 1440-1450 (Museum Catharijneconvent)

Getijden- en gebedenboek, omgeving Meester Catharina von Kleef, Utrecht, ca. 1440-1450 (Museum Catharijneconvent)

Een ander voorbeeld waarin duidelijk wordt dat de kopiisten de lezer een handje hielpen zijn de boeken waarin bepaalde zinnen in rode inkt zijn geschreven, om duidelijk te maken dat deze zinnen belangrijker waren dan de andere. Ook werden er handjes met wijsvingers in de kantlijn getekend bij belangrijke passages. Dit verschilt niet veel van de aantekeningen en onderstreepte zinnen uit veelgelezen boeken van een willekeurige universiteitsbibliotheek.

Gekust
Een nadeel bij het tentoonstellen van manuscripten is hun gevoeligheid voor licht. Dit betekent dat de pagina’s elke drie maanden moeten worden omgeslagen. In het thema ‘Niet alles is pracht en praal’ blijkt dat er nog meer vijanden zijn die de goede staat van een manuscript bedreigen. Zo is perkament gevoelig voor vet. Dit wordt duidelijk in een boek waarvan we op de getoonde pagina duidelijk een afdruk van een bril zien. Wellicht heeft de kopiist na de gedane arbeid zijn bril afgelegd en heeft deze een nacht op het perkament gelegen.

Getijdenboek, Utrecht, Meester van Gijsbrecht van Brederode, ca. 1460 (Universiteitsbibliotheek Utrecht)

Getijdenboek, Utrecht, Meester van Gijsbrecht van Brederode, ca. 1460 (Universiteitsbibliotheek Utrecht)

Naast waterschade en door muizen aangevreten boeken, is er ook een mooi voorbeeld van de betekenis van de boeken vroeger. Een getijdenboek, geschreven in de Zuidelijke Nederlanden laat zien hoe men dit boek gebruikte bij het gebed. De ingevoegde miniatuur met Maria en kind is door het veelvuldig kussen en aanraken zo zwaar beschadigd geraakt dat het gezicht onzichtbaar is geworden.

Digitaal
Gelukkig zijn de meeste boeken ingescand en kunnen we de mooiste pagina’s zelf doorbladeren via de touchscreens die op een paar plekken in de tentoonstelling staan. Zo krijg je als bezoeker meer te zien dan de twee pagina’s die achter het glas worden getoond. Ook digitaal is het project ‘Retyping Dante’, een kunstproject van de stichting z25.org, waarin elke bezoeker thuis aan kan meetypen, totdat er een nieuwe digitale versie van Dante’s La Divina Commedia ontstaat.

Liber pontificalis, Utrecht, omgeving Meester Gijsbrecht van Brederode, ca. 1460 (Universiteitsbibliotheek Utrecht)

Liber pontificalis, Utrecht, omgeving Meester Gijsbrecht van Brederode, ca. 1460 (Universiteitsbibliotheek Utrecht)

De tentoonstelling is niet alleen erg mooi, maar is ook veelzijdig. Door de verschillende thema’s krijg je een goed beeld van de diverse aspecten van de Utrechtse boekproductie in de Middeleeuwen. Tevens is een handzaam boekje uitgebracht waarin achtergrondinformatie wordt gegeven van elk manuscript. Voor de liefhebber die nog meer achtergrondinformatie wil hebben is er een mooi geïllustreerde publicatie uitgebracht, waarin dieper wordt ingegaan op de achtergrond en context van de boekproductie uit het verleden.