Boeken / Reportage
special: Jack Kerouac - On the road

Blinkende wagens in de nacht

• Dit stuk maakt deel uit van een reeks over persoonlijke klassiekers van de boekenredactie. Lees ook over de Metamorphosen van OvidiusHomeros’ IliasDe Renner van Tim KrabbéReis naar het einde van de nacht van Louis-Ferdinand CélineNooit meer slapen van W.F. HermansThomas Manns De toverbergIn de ban van de Ring door TolkienFlauberts Madame BovaryMarguerite Yourcenars Het hermetisch zwart en Aantekeningen uit het ondergrondse van Dostojevski. •

‘Waarheen rijdt gij, Amerika, in uw blinkende wagen in de nacht?’ Halverwege de Amerikaanse eeuw zette Jack Kerouac al zijn vraagtekens bij de koers van zijn land. Maar ook nu Amerika als een gehavende oldtimer de eenentwintigste eeuw in sputtert, verdient zijn lyrische stem het gehoord te worden.

‘Waarheen rijdt gij, Amerika, in uw blinkende wagen in de nacht?’ Halverwege de Amerikaanse eeuw zette Jack Kerouac al zijn vraagtekens bij de koers van zijn land. Maar ook nu Amerika als een gehavende oldtimer de eenentwintigste eeuw in sputtert, verdient zijn lyrische stem het gehoord te worden. 

Sommige helden zijn niet meer weg te denken uit het mythische landschap van de Verenigde Staten: Huck Finn drijft nog steeds de Mississippi af in een bootje vol argeloos racisme, Jay Gatsby strekt vergeefs zijn handen uit naar een droom van rijkdom en liefde, en Sal Paradise schiet door de nacht in een ontketende ’49 Hudson. Het verhaal van On the Road is eenvoudig: in navolging van zijn vrienden laat Sal zijn tante in New Jersey achter om naar het westen te reizen. Daar ontmoet hij Dean Moriarty en Carlo Marx. Met Dean aan het stuur – of in elk geval: op het gaspedaal – racen ze het continent over in een ontspoorde zoektocht naar vrijheid en extase, die uiteindelijk strandt in de broeierige hitte van Mexico City.

Cultuurschok
Met de reis van ‘Sal’ beschrijft Kerouac de avonturen die hijzelf tussen 1947 en 1950 beleefde met de andere Beats, in het bijzonder Neal Cassady, William Burroughs en Allen Ginsberg. Gefrustreerd door de kleingeestige burgerij en verstikkende angst van de jaren vijftig, ontvluchtten ze de suburbs op zoek naar een rijker leven. Ze vonden jazz in San Francisco en drugs in New Orleans, Boeddhistische visioenen in Denver en bordelen in Mexico, en overal de lichte vervoering van het reizen. De aardschok die ze met hun vrijzinnige levenswijze en (seksuele) moraal teweegbrachten, kreeg tien jaar later een vervolg in de tsunami van dienstweigeraars en bloemendragende hippies die het westen overspoelde.

~

Nu die vloedgolf weer wat weggeëbd is, blijft de vraag: waarom zouden we On the road anno 2012 lezen? Het schokeffect is inmiddels wel uitgewerkt: een generatie opgevoed door Quentin Tarantino en Hans Teeuwen zal Sals liefdes- en drugsperikelen eerder aandoenlijk dan aanstootgevend vinden. On the road verdient niettemin nog steeds onze aandacht, al is het maar omdat het één van de invloedrijkste boeken van de naoorlogse cultuur is. Op de voedingsbodem van de oorspronkelijke road-novel gedijden muzikanten als Bob Dylan en Tom Waits, films als Easy Rider en schrijvers als Hunter Thompson en Tom Wolfe. Zonder Kerouacs verbeelding van het leven buiten de gebaande paden had ons cultuurlandschap er heel wat kaler uitgezien.

Vrijheid en verwondering
On the road is echter méér dan een belangrijk relikwie uit een verdwenen tijd. Kerouac is een virtuoos bespeler van de Engelse taal, die een geheel eigen snaar aanslaat: muzikaal en lyrisch, poëtisch en onbevangen. Met zijn onmiskenbare stijl schept hij een visionair Amerika, een land dat spreekt tot onze diepste verlangens naar vrijheid, naar de eindeloze beloftes en verwondering van de jeugd. Zo ziet, door Sals ogen, een zonsopkomst in San Francisco eruit:

Another hour and the sun would come streaming through the Golden Gate to shroud the romantic city in white, and a young man would hold his girl by the hand and climb slowly up a long white sidewalk with a bottle of Tokay in his pocket.

Voor Sal en Dean is elke horizon een nieuwe kans om de eeuwige liefde en vriendschap te vinden, elke dageraad een nieuwe deur waarachter extatische visioenen en jazzoptredens wachten. En met elk visioen schuift de poort naar de hemel iets verder open – tot je het gevoel hebt dat God zelf ieder moment tevoorschijn kan komen om je de hand te schudden in de straten van Denver of San Francisco.

Terwijl Sal met zijn vrienden het continent doorkruist, roept Kerouac schijnbaar à l’improviste een bijna mythische voorstelling van haar natuur op. Hij is halfverliefd op de ‘wild, lyrical, drizzling air of Nebraska’. Maar hij bezingt evengoed de Mississippi: ’the great brown father of waters rolling down from mid-America like the torrent of broken sous’. En zelfs haar steden ontlokken een lyrische noot, zoals de ‘fabulous white city of San Francisco on her eleven mystic hills’. Wie kan On the Road lezen zònder een ontembaar verlangen naar de weidse vlaktes van Nevada en de ‘mystieke heuvelen’ van San Francisco?

Tussen droom en drank
Maar achter het natuurschoon, de visioenen en avonturen, schemert de tragiek. Naarmate Sal almaar harder rent om zijn droom te bereiken, groeit het inzicht dat zijn achtervolging gedoemd is te falen. Net als het ideaal van die andere Amerikaanse dromer – Jay Gatsby – drijft Sals toekomstvisioen steeds verder terug in het verleden. Zijn hoopvolle vooruitkijken maakt plaats voor nostalgie. Na wéér een afscheid lezen we:

What is that feeling when you’re driving away from people and they recede on the plain till you see their specks dispersing? – It’s the too-huge world vaulting us, and it’s good-bye. But we lean forward to the next crazy adventure beneath the skies.

Hoe luid Sal ook de loftrompet afsteekt over een leven van dromen en daden, zijn levenslust kan deze donkere ondertoon (’the too-huge world vaulting us’) nooit geheel overstemmen. Zo nu en dan zwelt zij zelfs aan tot een onverhuld doodsverlangen, als hij beseft dat zijn spirituele zoektocht slechts een vergeefse poging is om het verloren paradijs van zijn jeugd terug te vinden. Zijn volle naam luidt niet voor niets Salvatore Paradise.

Het is ongetwijfeld dezelfde tragiek, een nostalgie geboren uit verloren dromen, die het leven van Sals geestelijk vader naar een tragisch slot voerde. Gekweld door melancholische (en vooral ook: alcoholische) depressies, ging de onttroonde koning van de Beats in 1969 gedesillusioneerd aan zijn drankmisbruik ten onder. Het is dan ook niet zonder enige ironie dat zijn beroemdste roman juist tot leven komt in de spanning tussen ongebreidelde levenslust en een nostalgisch terugverlangen naar het verleden. Zij voorkomt dat On the road verwordt tot een oppervlakkig pamflet voor het vrijgevochten leven, en geeft Kerouacs roman dramatische diepgang en inhoud.

Naar een nieuwe horizon
Welke weg Amerika’s eens zo blinkende wagen de komende jaren inslaat – en wie het stuur bedient – valt voorlopig niet te voorspellen. Maar hoe het de V.S. ook vergaat, we hoeven niet te vrezen voor het lot van haar grootste schrijvers. Onder hen heeft Jack Kerouac een vaste plaats verworven: On the road staat nog steeds overeind als een van de hoogtepunten van de naoorlogse literatuur. In zijn ’49 Hudson rijdt Kerouac soeverein de eenentwintigste eeuw in, Neal Cassady aan het stuur, Charlie Parker knallend uit de autoradio, de belofte van een nieuwe horizon in de verte – en zo nu en dan een weemoedige blik in de achteruitkijkspiegel.