Het altijd blijvende boek

De opkomst van kranten en tijdschriften, de ontwikkeling van televisie en computer en de opmars van tablet en e-book, het papieren boek krijgt met regelmaat forse klappen te incasseren maar blijft een vaste waarde in ons kennis- en vermaaklandschap. In de zes eeuwen dat het gedrukte boek bestaat is vooral de enorme verscheidenheid waarin het zich laat zien de basis voor een eeuwigdurend bestaansrecht.

Om dat maar eens extra te onderstrepen laat Het boek van het gedrukte boek. Een visuele geschiedenis een indrukwekkend overzicht zien van de weg die het boek in gedrukte vorm heeft afgelegd vanaf de uitvinding van het drukprocedé rond 1450 tot de boekvormgeving in onze huidige tijd. Samengesteld door Mathieu Lommen, conservator grafische vormgeving bij Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, begeleidt deze uitgave de gelijknamige tentoonstelling aan de Oude Turfmarkt in Amsterdam.

Minimale tekst
In een perfecte drukkwaliteit worden de besproken boeken chronologisch en over meerdere pagina’s getoond waarbij de afbeelding haarscherp is, de papierstructuur haast voelbaar en het aroma nog nét niet te ruiken. De tekst is minimaal, de verschillende tijdvakken hebben een algemene inleiding, de afgebeelde boeken een korte heldere tekst over het ontstaan en de vervaardiging ervan. De grootste kracht zit in het detail: bij alle boeken staat in een klein inzetje een fragment uit de getoonde pagina met daarbij een paar regels over de toegepaste letterfonts en de grondleggers daarvan. Een unieke informatiebron die boekliefhebbers en -vormgevers tot genoegen zal zijn.

Het oudste getoonde boek is van Nicolas Jenson, een Franse muntslager die door de koning in 1458 naar Mainz wordt gestuurd om eens te kijken wat ene Johann Gutenberg daar met gesneden ‘carracteres curieux’ uitvoert. Jenson kijkt de kunst af, vestigt zich als meesterdrukker in Venetië en geeft zijn naam aan de belangrijkste romeinse lettervorm.

Vanaf de middeleeuwen begint het boek de lange ontwikkeling van zeldzame kostbaarheid tot algemeen gebruiksgoed. Via de encyclopedie van Jacob Bellaert (1485) langs de dichtbundels van Aldus Manutius (1505) de emblemata van Christoffel Plantijn (1565) naar de atlas van Joan Blaeu (1664) en de luxueuze edities van Giambattista Bodoni (1793).

Avant-garde
In de negentiende eeuw wordt de lithografie (steendruk) uitgevonden en neemt de kleurendruk een ware vlucht. Drukkers hebben een scala aan lettertypes en ornamenten ter beschikking en tonen hun vakmanschap in uitgebreide catalogi. John Gould brengt zijn excellente Birds of Australia (1840) en William Morris richt de Kelmscott Press op waarmee hij weer teruggrijpt op middeleeuwse invloeden. Art Nouveau bepaalt verder de vormgeving van boeken.

En dan is de omwenteling daar. In heel Europa ontstaat een avant-garde beweging die voortkomt uit en gelijke pas houdt met beeldende kunst en de literatuur. De mechanisering van het letterzet- en drukprocedé neemt een grote vlucht en in de boekvormgeving gaan alle tradities overboord. De schreefloze letter (zonder ‘voetjes’) en de asymmetrische vorm zijn de stijlkenmerken van de nieuwe boeken. El Lissitzky, Jan Tschichold en Piet Zwart ontwikkelen hun experimentele (de)constructivistische boekvormgeving en grafisch ontwerpen wordt een specifiek vak binnen de toegepaste kunsten.

Postmodern­­­­

De moderne tijd (vanaf 1970) wordt gepresenteerd met boeken van Willem Sandberg, Herbert Bayer en Wim Crouwel en gaat automatisch over in wat men ‘postmodernisme’ noemt. Dit laatste hoofdstuk laat slechts een handvol boeken zien die samen de laatste 25 jaar boekvormgeving vertegenwoordigen. Niets ten nadele van de prachtige boeken van Irma Boom, Joost Grootens en Bruce Mau maar het is te beperkt om hiermee het hedendaagse boekontwerp recht te doen. Creatief computergebruik en nieuwe papier- en drukkwaliteiten hebben de boekvormgeving tot grote hoogte doen stijgen en dat komt er bekaaid af met slechts twee voorbeelden uit de afgelopen tien jaar.

Het gedrukte boek, zichzelf steeds weer vernieuwend, is in deze wonderschone uitgave vooral te zien als beeldboek, prestigeboek, handboek, naslagwerk en zelfs als kunstwerk. Wat er in de toekomst gaat gebeuren met de literaire roman, de thriller, de pocket en andere zogenaamde tekstboeken is een stuk onzekerder.