Kunst / Expo binnenland

‘Symbolistische’ landschappen

recensie: Dreams of Nature. Symbolisme van Van Gogh tot Kandinsky

Dreams of Nature. Symbolisme van Van Gogh tot Kandinsky is de nieuwste tentoonstelling in het Van Gogh Museum waarbij de landschappen van zowel symbolisten pur sang als minder overtuigend ‘symbolistische’ kunstenaars centraal staan.

is de nieuwste tentoonstelling in het Van Gogh Museum waarbij de landschappen van zowel symbolisten pur sang als minder overtuigend ‘symbolistische’ kunstenaars centraal staan.

De thematiek van de nieuwe tentoonstelling in het Van Gogh Museum grijpt terug op een kunststroming die onmiskenbaar thuishoort in het rijtje ‘ismen’ dat eind negentiende eeuw het modernisme in de kunstgeschiedenis inluidde. Echter, het symbolisme lijkt minder tot de verbeelding te spreken dan stromingen als het impressionisme, expressionisme en kubisme. Met suggestieve landschappen uit de periode 1880-1910 willen de tentoonstellingsmakers een nieuwe kijk geven op de stroming. De hamvraag is: slaagt het Van Gogh Museum er met een vernieuwende blik in een duidelijker beeld te schetsen van het symbolisme en de landschappen die het heeft voortgebracht? Of scheppen de makers van de tentoonstelling juist verwarring?

Symbolisme…


Gauguin: Visioen na de preek

Gauguin: Visioen na de preek

Wat is symbolisme precies? Over een aantal zaken is de tentoonstelling helder. Symbolisme gaat over ‘dromen en visioenen’, ‘oude en nieuwe paradijzen’ en ‘het mystieke’, zo prijken de titels boven de tentoonstellingsteksten. In het kader hiervan sieren paradepaardjes als Gauguins Visioen na de preek en het invloedrijke The Island of the Dead van Arnold Böcklin de donker geverfde wanden die een mystieke sfeer in herinnering roepen. Als reactie op moderne ontwikkelingen, zoals industrialisatie en verstedelijking, grepen kunstenaars in het fin de siècle terug op dromen en arcadische landschappen in plaats van de fysieke werkelijkheid te representeren. Symbolisme is bovendien interdisciplinair, het gaat evenzeer over filosofie en poëzie als over muziek. In Dreams of Nature wordt op bijzondere wijze ingespeeld op deze veronderstelde interdisciplinariteit. Symbolistische muziek en gedichten verrijken de tentoongestelde landschappen zonder de schilderkunst, die immer het middelpunt vormt, te overschaduwen. Met een koptelefoon op isoleer je je volledig van alle bezoekersstromen. De muziek, van Schönberg tot Rachmaninov, maakt vervolgens dat je het kunstwerk ‘beleeft’. Eveneens bieden de gedichten een extra interpretatielaag. Uit Charles Baudelaire’s dichtbundel Les Fleurs du Mal wordt bijvoorbeeld geciteerd: ‘de mens doorkruist dit woud waar symbolen schuilen […]’. Deze regel vormt de perfecte ondersteuning voor Odilon Redons mysterieuze boslandschap Red Trees.

… of toch niet?


De tentoonstelling begint even uitnodigend als origineel. De vijver is in het kader van Dreams of nature leeggepompt en omgedoopt tot een kunstwerk. Gevuld met een patroon van stenen toont de vijver een van Van Goghs bekendste werken – Korenveld met Maaier (1889) -, een werk dat zich overigens uitstekend leent voor deze tentoonstelling (de maaier symboliseert de dood). Zowel Van Gogh als Kandinsky waren kunstenaars die men niet in eerste instantie symbolist zou noemen, eerder post-impressionist of expressionist. Ondanks dat de tentoonstelling er met exemplarische landschappen in slaagt beide oeuvres aan het symbolisme te liëren, vallen de schreeuwerige composities van Kandinsky enigszins uit de toon. Eveneens wordt een dappere poging ondernomen de pointillistische werken van onder andere Signac onder het symbolisme te scharen. Op basis van de klassieke onderwerpen is dit een geslaagde missie.

Vernieuwing en verwarring


Monet: Haystacks

Monet: Haystacks

Dat het etiket ‘symbolisme’ sommige kunstwerken te gemakkelijk is opgeplakt, blijkt uit de aanwezigheid van een werk van Monet uit diens beroemde serie hooibergen (Haystacks: snow effect, 1891). Een werk dat onbetwistbaar gerekend kan worden tot de kunststroming waar Monet in uitblonk, het impressionisme. In de toelichting wordt echter met geen woord gerept over deze stroming, hoewel het werk duidelijk een vreemde eend in de bijt is tussen voornamelijk Scandinavische symbolistische landschappen. Daar een handvol andere werken eveneens met argusogen kan worden bekeken in het kader van ‘symbolistische’ landschappen, is een betere verantwoording van de tentoonstellingsmakers gewenst.

Dreams of nature. Symbolisme van Van Gogh tot Kandinsky is een bijzondere tentoonstelling, waarin de interdisciplinariteit van het symbolisme origineel tot uitdrukking is gebracht. Desondanks is het de tentoonstellingsmakers niet gelukt een eenduidig beeld te scheppen van het symbolisme en haar landschappen. Door uiteenlopende werken in een symbolistisch licht te plaatsen wordt een vernieuwende kijk getoond, maar tegelijkertijd verwarring geschept.