Voor het noodlot kun je niet vluchten
Schrijvers hebben alle vrijheid om een hoofdpersoon te kiezen. Meestal is dat een man, een vrouw, een dromerig jongetje, maar soms kiest de auteur een schilderij, of een toiletpot, of de lezer zelf als hoofdfiguur. In de roman Vluchtwegen van Michiel van Kempen spelen weliswaar verschillende mensen een grote rol, maar eigenlijk gaat het boek over de Bijlmermeer.
De Bijlmer. Van de Bijlmerbajes en de Bijlmerramp. De wijk heet ook wel Paramaribo aan de Amstel vanwege de vele Surinamers die er wonen. Hoe het ook zij, onder de blanke Nederlandse bevolking is de naam van de wijk synoniem voor verval, voor een plek waar je als keurige burger niet moet wezen. In Vluchtwegen beschrijft Van Kempen de wijk in al haar schoon- en lelijkheid. Het exotische van al die nationaliteiten fascineert, maar onder de oppervlakte broeit er van alles. Doordat Van Kempen zijn boek met de slotakkoorden van een ingenieus verweven verhaal begint, zien we meteen het noodlot van de wijk en haar bewoners.
Aanspreekpunt
Hella, een wat oudere, zelfbewuste en kordate vrouw is opbouwwerkster in de Bijlmer. Ze gaat bij mensen langs en is een aanspreekpunt voor bewoners. Zodoende komt ze vanzelf in aanraking met allerlei personen, zoals met de verwarmingsmonteur Bram, die overhoop ligt met zijn streng joodse vader en die allesbehalve joods wil zijn. En dan is er Hashim, de Marokkaan met drie zonen en zonder vrouw, die zich niet als een moslim wil gedragen, maar het van binnen toch is. Hella is getrouwd, maar de relatie vonkt niet en haar man vindt het goed dat ze met Bram rommelt voor de seks. Wanneer ze hoe langer hoe vaker op bezoek gaat bij Hashim, begint ze gevoelens voor hem te ontwikkelen. De niet-jood en de niet-moslim, met daar tussenin een Hollandse tante. Daar moet ellende van komen, vooral wanneer Hashims zonen aangetrokken raken tot de meer radicale kant van de islam en Bram uiteindelijk toch zijn wortels vindt.
En dan is er nog J.L. Strijdhaftig, een aandoenlijk Surinaams heertje dat met een schitterende vanzelfsprekendheid de schijn op wil houden dat het hem voor de wind gaat, en daar zo goed in slaagt dat hij in zijn eigen succes gelooft en zelfs bij de koningin op bezoek gaat. En er is mevrouw Bartha, een Hongaars vrouwtje dat vroeger psychiater was, maar nu door de artrose nauwelijks meer kan lopen. Er lopen Afrikaanse jehova’s door de flat, her en der zeilen volle vuilniszakken van tien hoog naar beneden, exotische etensgeuren walmen over de galerijen, een veelheid aan talen en culturen is bereikbaar met één druk op een deurbel. De Bijlmer is geen wijk, het is een organisme.
Veeltalig
Van Kempen heeft levendigheid en het exotisme van al die nationaliteiten op zo’n klein oppervlak heel mooi gevangen. Hij laat je naar de mensen achter de onuitspreekbare namen op de bordjes kijken zonder in clichés te vervallen. Een van zijn middelen om je een gast in je eigen land te laten voelen is het gebruik van korte dialogen in Sranan, Albanees, Chinees, Lingala, Papiamentu, Spaans en vele andere talen, met – gelukkig – wel een vertaling die je via een asteriskje kunt vinden. Vluchtwegen is daardoor, juist dankzij de vreemde talen en gebruiken, exotisch en realistisch tegelijk.
Maar niet alleen de sfeer in het boek is mooi en tekenend, ook de thematiek boeit. Langzaam maar zeker ontdek je dat het niet zo belangrijk is waar de personages voor op de vlucht zijn (hun wortels, saaiheid, nietigheid), maar waar ze naar toe vluchten. Voor de zonen van Hashim is dat radicalisme, voor Hella is dat seks, voor Bram is dat onverschilligheid en geslotenheid. Strijdhaftig houdt manmoedig de schone schijn op. De Bijlmer fungeert als onderkomen voor al die vluchtenden, maar al snel weet je dat ze niet voor eeuwig kunnen vluchten omdat er op een dag een vliegtuig zal komen dat alle pogingen goede bedoelingen wegvaagt.
Uitweg
Dat vliegtuig hangt al vanaf het begin van het boek als een zwaard van Damokles boven de hoofdpersonen, maar Van Kempen weet je tijdens zijn verhaal toch af te leiden en er in zijn climax voor te zorgen dat het verhaal niet eindigt met een allesverwoestende knal. Voor zijn levende en levendige karakters bedenkt hij passende eindes, al moge het duidelijk zijn dat de vluchtwegen uiteindelijk tot niets leiden. Hoewel: de sympathieke Strijdhaftig is misschien de enige die is ontsnapt. Het noodlot drukt in Vluchtwegen zwaar maar niet allesoverheersend, en Strijdhaftigs geschiedenis leert ons dat er misschien toch een uitweg of oplossing mogelijk is: zowel voor de mens als voor de wijk.
